Spacer śladami profesora Marcelego Handelsmana
Dnia 20 marca 2025 roku na terenie Cmentarza Powązkowskiego w Warszawskiego odbył się „Spacer ku pamięci Marcelego Handelsmana”. Wydarzenie zostało zorganizowane w celu upamiętnienia twórcy Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, od którego tragicznej śmierci mija właśnie 80 lat. Na miejscu byli obecni pracownicy naukowi i administracyjni, a także studenci i absolwenci Wydziału Historii UW.
W czasie spaceru głos zabierali dziekan wydziału prof. Łukasz Niesiołowski-Spanò oraz prof. Piotr Węcowski. Na początku prof. Niesiołowski zwracał dużą uwagę na etos obywatelski przejawiany przez prof. Handelsmana, który miał ogromną umiejętność łączenia aktywności naukowej z umiejętnym zaangażowaniem w sprawy publiczne. Następnie prof. Węcowski przedstawił życiorys historyka. Początkowo omówił poszczególne etapy edukacji prawnej i historycznej Handelsmana zwracając przy tym baczną uwagę na wielość stypendiów naukowych odbywanych przez niego w całej Europie. Mimo że początkowo Handelsman był mediewistą to z czasem podejmował się tematów dotyczących późniejszych epok. Szczególnie interesował się losami kampanii napoleońskich oraz działalnością Hôtelu Lambert i środowiska skupionego wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Jako polihistor wykazywał bardzo szerokie zainteresowania również na polu metodologii i dydaktyki. Swoje przemyślenia na temat prowadzenia badań historycznej przedstawił w wydanej w 1921 roku w znanej pracy „Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego”. Przygotował do obrony ponad stu doktorów, często uczył się razem ze studentami podejmowanych przez nich tematów. Nie zrezygnował ze swoich wykładów również w czasie okupacji kiedy to nauczał w ramach tajnych kompletów.
W czasie spaceru nie pominięto również tematów trudnych takich jak brutalne pobicie Handelsmana na dziedzińcu Uniwersytetu Warszawskiego w 1934 roku czy burzliwych czasów II wojny światowej. Nie zabrakło również ciekawych anegdot z życia codziennego Szczególnie ciekawe były również wyimki z otwartej naukowej dyskusji prowadzonej przez Handelsmana z profesorem Władysławem Konopczyńskim reprezentującym krakowskie środowisko historyków. Profesor Węcowski wspominał również o burzliwej relacji naukowej Handelsmana z innym wybitnym historykiem profesorem Szymonem Askenazym. Nie zabrakło również opowieści o profesorach, których Handelsman dołączał do grona pierwszych pracowników Instytutu Historycznego. Szczególną uwagę poświęcono profesorowi Emilowi Kipie – jednemu z pionierów nowoczesnych badań historycznych nad dziejami Ukrainy.
Po złożeniu kwiatów i zniczy na grobie rodziny Handelsmanów profesor Piotr Węcowski opowiadał o uczniach założyciela Instytutu Historycznego, którzy tworzyli już po wojnie podwaliny działalność historyczną w Warszawie. Dużo uwagi poświęcono przede wszystkim Tadeuszowi Manteufflowi, Marianowi Małowistowi, Stanisławowi Herbstowi, Witoldowi Kuli, Aleksandrowi Gieysztorowi, a także „naukowym wnukom” Handelsmana takim jak Henryk Samsonowicz, który był uczniem zarówno profesora Małowista jak i profesora Manteuffla. Niestety dokładna data śmierci Marcelego Handelsmana niestety nie jest znana. Zmarł około 20 marca 1945 roku w obozie koncentracyjnym – Konzentrazionslager Mittelbau-Dora w Turyngii. Dnia 14 lipca 1944 roku został aresztowany przez Geheime Staatspolizei (Gestapo) skąd trafił do obozu koncentracyjnego – Konzentrazionslager Groß-Rosen a następnie do wspomnianego KZ Mittelbai-Dora. Symboliczny grób Marcelego Handelsmana znajduje się w kwaterze 69 (rząd 4, pochówek numer 19) Cmentarza Powązkowskiego. Jest to grobowiec rodzinny, w którym spoczywają również Leokadia Handelsmanowa, Helena Handelsman oraz Bolesław Handelsman-Targowski (wybitny architekt, w niektórych materiałach błędnie podaje się nazwisko Jargowski).
Piotr Węcowski zwracał też uwagę na wysnuwaną przez Handelsmana potocznie zwaną koncepcję „prawdy prawdziwej” tj. przekonania o wysokiej odpowiedzialności badań historycznej. We wspomnianej „Historyce” Handelsman wielokrotnie udziela wskazówek dotyczących właściwego prowadzenia badań. W taki sposób autor rozumie efekt badań historyka: „Rezultatem poznania historycznego jest konstrukcja rzeczywistości przeszłej, ujmująca rzeczywistość pod kątem czasu, przestrzeni i jej genezy, a oparta na swoistych podstawach rozumienia historycznego 1 ”. Wiele artykułów i monografii Marcelego Handelsmana znajduje się w naszym popularnym lektorium tj. Bibliotece Wydziału Historycznego, któremu patronuje bohater niniejszego tekstu.
Tekst: Igor Niewiadomski
1) M. Handelsman, Historyka. Zasady metodologii i teorii poznania historycznego, seria „Klasycy historiografii warszawskiej”, red. Błachowska K., Janicki M.A., Karpińska M. (przewodnicząca), Stebnicka K., Węcowski P., oprac. Węcowski P., Warszawa 2010, s. 291.